Hoe zit het nu met de Westerschelde?
De Vlaamse regering heeft het meer dan eens verkondigd dat de maritieme toegankelijkheid van de Vlaamse zeehavens van groot belang is voor de verdere economische ontwikkeling in Vlaanderen. Voor Antwerpen is dat noodzakelijk om de concurrentiepositie van de haven te handhaven. En bij die haven hoort ook Waaslandhaven.
De derde verdieping van de Westerschelde zal een getijonafhankelijke scheepvaart garanderen van 13,10 m. Nu is dat tot 11,85 m. Het lied van de Scheldeverdieping wordt dus al jaren gezongen maar het refrein is er nog altijd niet. Die verdieping vraagt dat er moet gebaggerd worden op 11 plaatsen. Ze noemen dat ‘drempels’, niet alleen op het Belgisch grondgebied. Op Vlaams grondgebied diende die vaargeul ook nog eens verbreed. Grote containerschepen tot 12.000 TEU zullen na de verdieping ongehinderd, of het nu hoog- of laag water is, kunnen doorvaren naar de haven van Antwerpen tot aan het Deurganckdok. (TEU is de aanduiding voor de afmetingen van containers. De afkorting staat voor Twenty feet Equivalent Unit. 1 TEU is een container van 20-voet lang, 8-voet breed en 8-voet hoog en komt overeen met 6,1 laadmeter.)
Westerschelde uniek
Het Schelde-estuarium bestaat uit verbindingen tussen de verschillende ecosystemen van land en zee. Met hun overgangen tussen zout en zoet water, voedselrijkdom en dynamiek vormen ze de basis voor een enorme variatie aan diersoorten: vissen, kreeften, schelpen, vogels, zoogdieren en vele andere zijn er van afhankelijk. Estuaria zoals de Westerschelde zijn wereldwijd uiterst belangrijk. Ze zijn zeldzaam maar vlakbij de Wase regio in Nederland vormt de Westerschelde is het laatste gebied in Nederland waar sprake is van een open verbinding en een natuurlijke overgang van een rivier naar zee. Nergens anders in Noordwest-Europa is nog een estuarium van dit type en deze omvang aanwezig.
Wie het ‘Verdronkenland van Saeftinghe’ al heeft bezocht weet waarover het gaat. De ondiepten van de Westerschelde vormen een onmisbare kraamkamer voor het leven in de Schelde, in de Delta en in een deel van de Noordzee. Ondiep water warmt snel op, waardoor bijvoorbeeld jonge vis, garnalen, en het plankton waarvan zij leven supersnel kunnen groeien. Bij eb pikken de trekvogels hun kostje op de slikken bij elkaar.
De wat hoger gelegen schorren lopen minder vaak onder water waardoor er zoutminnende planten groeien. Het zijn onmisbare verblijfplaatsen voor broedvogels en er leven unieke soorten andere dieren. Tussen de geulen van de Westerschelde rusten zeehonden op de droogvallende platen en zogen ze hun jongen. Hogere delen van de platen zijn veilige broedgebieden voor verschillende trekvogelsoorten.
Maar er loopt wel één en ander mis. Eb en vloed stromen steeds sneller door de dieper en breder uitgebaggerde vaargeul, zodat er minder water door de ondiepe geulen en tussen de platen door slingert. Kleinere geulen verzanden, kleine platen groeien aan elkaar tot enkele grote en de oevers van deze platen worden steeds steiler. Zo gaat het verdiepen van de vaargeul ten koste van de ondiepe delen van het estuarium. Ook komen er minder overgangen tussen water en land. De omvang van het meest productieve deel en met de meest waardevolle natuur van het estuarium neemt daardoor al decennia lang af.
Door inpolderingen en door het opspuiten van haventerreinen werd het Schelde-estuarium de afgelopen halve eeuw niet alleen dieper gemaakt, maar ook smaller. Daardoor verandert de Westerschelde nu al langzaam van een meergeulensysteem in de richting van, uiteindelijk, één enkel kanaal. Het oppervlak ondiep water is sinds de eerste verdieping in de jaren zeventig met een derde afgenomen. Stroomsnelheden, getijvolumes, vertroebeling en hoogwaterstanden zijn toegenomen. Het aantal vogels gaat gestaag achteruit.
Naar bovenstaande veranderingen is veel onderzoek gedaan. De Westerschelde verkeert in een ‘slechte staat van instandhouding’ en het gebied riskeert zonder ingrijpen ‘binnen 10 jaar onherstelbaar te zijn veranderd’, zo klonk het in 2005 in Nederland. Vooral de schorren gaan snel achteruit, maar ook met andere beschermde natuurwaarden gaat het niet goed.
De Westerschelde en Saeftinghe zijn samen aangewezen als ‘Natura 2000-gebied’. Dat houdt in dat Nederland verplicht is dit gebied te beschermen, en zo nodig in goede staat te herstellen.
Ook door Vlaanderen is heel de Zeeschelde, ook onder de laagwaterlijn, als Speciale Beschermingszone (SBZ) aangewezen in het kader van de Europese Habitatrichtlijn en aanmelding bij de Europese Unie. Dit maakte een uniform beleid tussen Nederland en Vlaanderen mogelijk.
scheldeverdragen
Vlaanderen en Nederland hebben in 2005 vier verdragen gesloten over de Schelde. De vier verdragen handelen respectievelijk over de uitvoering van de Ontwikkelingsschets 2010, de samenwerking op het gebied van het beleid en beheer in het Schelde-estuarium, het gemeenschappelijk nautisch beheer in het Scheldegebied en de beëindiging van de onderlinge koppeling van de loodsgeldtarieven.
De eerste twee verdragen rond toegankelijkheid, natuurlijkheid en veiligheid tegen overstromingen of de drie evenwaardige pijlers van de Ontwikkelingsschets 2010, zijn moeilijke bevallingen. In de Scheldeverdragen is niet alleen compensatie voor schade door de derde verdieping voorzien, maar ook natuurherstel. Dat is nodig om de achteruitgang, veroorzaakt door eerdere ingrepen een halt toe te roepen. Het Vlaamse parlement stemde vlot in met deze verdragen, de Nederlandse Tweede en Eerste Kamer volgden pas in resp. december 2007 en juli 2008. Met deze parlementaire goedkeuring is het groene licht gegeven voor het inrichten van 600 ha estuariene natuur langs de Westerschelde en 1100 ha langs de Zeeschelde.
Het plan voor de Hedwige-Prosperpolder voorzag in de uitbreiding van het natuurgebied ‘Het verdronken land van Saeftinghe’ met circa 465 hectare schorren en slikken, waarvan 295 op Nederlands en 170 op Vlaams grondgebied. Naast estuarien natuurherstel werd zo ook de veiligheid tegen overstromen verhoogd, omdat de grotere komberging de vloedgolf ‘afremt’.
Het Vlaamse deel was in 2009 al in uitvoering. Op 9 oktober 2009 besloot het Nederlandse kabinet om alsnog over te gaan tot ontpoldering van de Hedwigepolder.
derde scheldeverdieping
Rond 1970 vond de eerste en grootste verdieping van de vaargeul in de Westerschelde plaats. Sindsdien wordt dagelijks gebaggerd om de vaargeul op diepte te houden. Bij elke verdieping nemen deze structurele onderhoudswerkzaamheden toe.
In 1995 sloten Vlaanderen en Nederland een verdrag voor een tweede verdieping. De natuurschade hiervan werd onvoldoende gecompenseerd. De natuurorganisaties, waaronder de Zeeuwse Milieufederatie (ZMF), tekenden daarom beroep aan. Ook toen oordeelde de Raad van State dat de overheid tekort schoot.
Om de vertraging te beperken en de tweede verdieping ‘er door te krijgen’ koos het kabinet voor een paardenmiddel: een noodwet. Gezamenlijk vonden parlement en de regering toen: “Dit was ééns, maar nooit weer”. Nederland nam het initiatief voor een bredere, integrale aanpak. Samen met Vlaanderen werd een ‘Langetermijnvisie Scheldestuarium’ opgesteld.
In een open proces met alle betrokken partijen is hieruit vervolgens de ‘Ontwikkelingsschets 2010’ gedestilleerd. Daar zijn we nu aangekomen. Een plan met daarin een samenhangend pakket van maatregelen en projecten voor de ontwikkeling van het Schelde-estuarium rond de drie pijlers ‘veiligheid, toegankelijkheid en natuurlijkheid’ op korte en middellange termijn (2010).
Ondertussen oordeelde de Europese Commissie dat de Nederlandse regering tekortschoot met het natuurherstel van de tweede verdieping. Zij stelde Nederland hiervoor in gebreke. Later seponeerde de Europese Commissie deze ingebrekestelling omdat er meer schot leek te komen in het natuurherstel en Nederland kon wijzen op de goede voortgang van de Ontwikkelingsschets 2010.
In de eindrapportage 'Natuurcompensatieprogramma Westerschelde 1998-2008' wordt geconstateerd dat het resultaat van de natuurcompensatie Westerschelde voldoende is. Het rapport blikt terug op de natuurontwikkelingsprojecten die binnen en buiten de Westerschelde zijn uitgevoerd als compensatie voor de in 1998 voltooide tweede verdieping.
En nu? De Zeelandse natuurorganisaties zijn geen voorstander van het verdiepen van de Westerschelde. Maar, nu het zo met België is afgesproken, dan wel zódanig dat de unieke natuur van dit estuarium wordt beschermd en hersteld. Afspraak is afspraak. Onverkorte uitvoering van alle elementen uit de Scheldeverdragen biedt voor alle belangen de beste én de snelste resultaten. Minister Kris Peeters liet eerder al weten dat zijn geduld op is met uitstel van de uitdieping van de Schelde. De schepen van de Antwerpse haven, Marc Van Peel, sprak zich een dag later uit voor ongewijzigde uitvoering van de verdragen, inclusief de vastgelegde natuurmaatregelen. Hij wees er daarbij op, dat ook Vlaanderen dergelijke verplichtingen heeft en zal nakomen. (Rolf Duchamps)